Ο αγαπημένος μας Τούρκος συγγραφέας, ο εμπνευσμένος συνθέτης και συνοδοιπόρος, ως το τέλος, του Μίκη Θεοδωράκη, ο αγωνιστής της Ελευθερίας και πρωτεργάτης της ειρηνικής συνύπαρξης των δύο λαών, Ελλάδας και Τουρκίας, ο Ζουλφί Λιβανελί, ήταν το τιμώμενο πρόσωπο μεγάλης εκδήλωσης στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, που οργάνωσε ο Παγκρήτιος Σύλλογος Φίλων Μίκη Θεοδωράκη, την Τρίτη 5 Σεπτεμβρίου. Ο Χρήστος Χωμενίδης ήταν ένας από τους ομιλητές της εκδήλωσης. Διαβάστε παρακάτω την ομιλία του.
Αποτελεί για μένα μεγάλη χαρά, μεγάλη τιμή να μιλήσω απόψε για τον Ζουλφί Λιβανελί. Και μάλιστα σε μια εκδήλωση που διοργανώνεται από τους φίλους του Μίκη Θεοδωράκη.
Με το Μεγάλο Λιοντάρι είχαμε όλοι μια ιδιαίτερη σχέση. Ο Ζουλφί πολύ πιό μακροχρόνια από όσο εγώ. Ασχέτως όμως πόσο στενή και βαθιά στάθηκε η προσωπική φιλία του καθενός μας μαζί του, ένα είναι βέβαιο: στη σκιά του μεγαλώσαμε. Και στην εδώ, και στην αντίπερα ίσως όχθη του Αιγαίου. Είχα δει κάποτε έναν Τουρκοκρητικό, εγκατεστημένο στη Σμύρνη, ο οποίος έπινε νερό στο όνομα του Μίκη Θεοδωράκη.
Ήταν βαριά εκείνη η σκιά; Ασήκωτη στους ώμους μας; Θα έλεγα το ακριβώς αντίθετο. Ο Μίκης με το έργο του, με τη δημόσια παρουσία του, με τη συντροφιά του όχι απλώς δεν μας πλάκωνε, δεν μας εγκλώβιζε … μα αντιθέτως μας απελευθέρωνε. Μας ενέπνεε. Φεύγοντας από κοντά του ένιωθα –νιώθαμε– πιο δυνατοί, πιο αισιόδοξοι, πιο έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε κάθε πρόκληση. Μας μετέγγιζε το πνεύμα, την πνοή του, που ήταν απολλώνεια και διονυσιακή. Μας αφηγούνταν τη ζωή ως περιπέτεια. Τον κόσμο ως έναν ολάνθιστο κήπο που έχουμε χρέος εκ γενετής να μυρίσουμε τα αρώματά του, να δρέψουμε τους ζουμερότατους καρπούς του. Και να τους μοιραστούμε με τους άλλους. Ο Μίκης Θεοδωράκης με τις νότες και με τις φράσεις του συνελάμβανε, ξεδίπλωνε την πραγματικότητα κατά έναν τρόπο συναρπαστικό. Το ίδιο κάνει και ο Ζουλφί Λιβανελί.
Ξαναδιάβασα αυτό το καλοκαίρι, εν μέσω καύσωνος και πυρκαγιών, τα βιβλία του. Όλα –μηδενός εξαιρουμένου– έχουν κάτι το εντελώς ιδιαίτερο. Ο «Μεγάλος Ευνούχος της Κωνσταντινούπολης» είναι ένα πολυεπίπεδο ψυχογράφημα, συνάμα δε και ένα δοκίμιο για την τραγικότητα της εξουσίας, που αλλοτριώνει στον μέγιστο βαθμό εκείνους ακριβώς που εξουσιάζουν. Η «Σερενάτα» μια μελέτη για το παράλογο της Ιστορίας, η οποία σαν αφηνιασμένο τέρας λιώνει, συντρίβει τις ζωές των ανθρώπων. Για το αδυσώπητο του Χρόνου που –όπως το έχει πει πρώτος ο Ηράκλειτος– είναι ένα παιδί που παίζει ζάρια. Στο «Σπίτι στο Βόσπορο» βλέπουμε πώς το παρελθόν μπορεί να φωτίσει, να νοηματοδοτήσει το παρόν…
Εγώ απόψε θα σταθώ στο πιο φιλόδοξο και πιο μεγαλειώδες –κατά τη γνώμη μου– μυθιστόρημα του Ζουλφί Λιβανελί. Στο «Οτέλ Κονσταντίνιγιε».
Στον πρόλογό του ο Ζουλφί αναφέρει ότι ακολούθησε τον τρόπο των παλιών ανατολίτικων αφηγήσεων. Των «Σεχρενγκίζ». Όπου οι επιμέρους ιστορίες πλέκονται η μια μέσα στην άλλη, οι χαρακτήρες ερωτεύονται, συγκρούονται, μισιούνται και συμφιλιώνονται, ο μέγας όμως πρωταγωνιστής, το κεντρικό πρόσωπο, είναι –από την αρχή μέχρι το τέλος– η ίδια η πόλη. «Σεχίρ» σημαίνει πόλη στα τούρκικα.
Ας μου συγχωρέσει ο Ζουλφί την ένσταση. Την πόλη ως λίκνο και ως τάφο, ως ένα απέραντο κρεβάτι, σφαγείο, χρηματιστήριο, ναό, δεν τη συνέλαβαν μόνο οι Ανατολίτες. Κάθε συγγραφέας μόλις πιστέψει στις δυνάμεις του, αυτό ακριβώς επιχειρεί. Να πλάσει ένα βιβλίο–καθρέφτη για τον τόπο και την εποχή του. Ο Τολστόι το έκανε με το «Πόλεμος και Ειρήνη», εν μέρει και με την «Άννα Καρένινα». Ο Ντίκενς με την «Ιστορία των δύο Πόλεων». Ο Ντάρελ με το «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο», που βρίσκει την αφετηρία του στην «Πόλη», στο αριστουργηματικό ποίημα, το μοναδικό του Καβάφη που μελοποίησε εν μέρει ο Μίκης… Οι φίλοι μας εκείθεν του Ατλαντικού αναζητούν νευρωτικά σχεδόν κάθε πέντε, κάθε δέκα χρόνια, το «μεγάλο αμερικάνικο μυθιστόρημα». Από μια άποψη όλα ξεκινούν από τον γίγαντα Μπαλζάκ και την «Ανθρώπινη Κωμωδία» του.
Ανάμεσα στο 2012 και στο 2015, ο Ζουλφί Λιβανελί αφοσιώθηκε στο «Οτέλ Κονσταντίνιγιε». Φιλοτέχνησε ένα πανόραμα της Κωνσταντινούπολης των ημερών μας, η οποία περιέχει ζωντανό το μακρύ και ταραχώδες παρελθόν της –ρωμαϊκό, βυζαντινό, οθωμανικό, κεμαλικό–, η οποία αγκαλιάζει ή στραγγαλίζει ανθρώπους φερμένους από άλλα μέρη, από τα βάθη της Ανατολής – ανάθεμα την ανάγκη τους ή ευλογία στην τόλμη τους!
Τα κατάφερε εξαιρετικά. Αξιοθαύμαστα. Μας χάρισε εξακόσιες σελίδες που ρουφιούνται. Που είναι έμπλεες εικόνων και συναισθημάτων. Ενθουσιασμός, αποστροφή, γλύκα, τρόμος, νοσταλγία. Πρόσωπα σάρκινα, αιμάσσοντα – ουδόλως χάρτινα, ουδόλως διανοητικές κατασκευές. Σχέσεις που λουλουδιάζουν και καρπίζουν, σχέσεις που βίαια κόβονται πριν την καλή τους ώρα. Φιλοδοξίες που ευοδώνονται και όνειρα που γκρεμίζονται στην άβυσσο. Ευτράπελες ανατροπές, παιγνιώδη σχόλια, οξυδερκέστατες επισημάνσεις. Ό,τι ακριβώς πρέπει να περιέχει ένα σπουδαίο μυθιστόρημα.
Οφείλω από τη μεριά μου, τη μεριά του συγγραφέα, να σας επισημάνω πόση τέχνη απαιτείται για να πλάσεις ένα «Οτέλ Κονσταντίνιγιε». Είναι σαν να συνθέτεις ένα μουσικό έργο, με μια συμφωνική ορχήστρα και δυό χορωδίες, ενήλικη και παιδική. Τι αίσθηση του μέτρου πρέπει να διαθέτεις ώστε να κρατηθεί η αρμονία, να μην φαλτσάρει κανείς, να μην μπατάρει, να μην ξεχειλώσει η δημιουργία σου… Ο μυθιστοριογράφος είναι πρώτα από όλα μάστορας. Των λέξεων και των νοημάτων. Των εξάρσεων και των υφέσεων. Και των παύσεων. Ο Ζουλφί Λιβανελί αποδεικνύεται μάστορας και μαέστρος μεγάλης περιωπής.
«Ο μυθιστοριογράφος είναι πρώτα από όλα μάστορας. Των λέξεων και των νοημάτων. Των εξάρσεων και των υφέσεων. Και των παύσεων. Ο Ζουλφί Λιβανελί αποδεικνύεται μάστορας και μαέστρος μεγάλης περιωπής».
Πώς η παθιασμένη αγάπη σου για την πατρίδα σου καταφέρνει να μην αμβλύνει την κριτική σου για τις κακοδαιμονίες της; Πώς το αδέκαστο, χειρουργικό σου βλέμμα γίνεται να είναι ταυτόχρονα τρυφερό, ενίοτε και χαδιάρικο; Πώς μπορείς να στέκεις απέναντι και στους πιο αρνητικούς και στους πιο απεχθείς ακόμα ήρωές σου και να αναζητάς και να αποκαλύπτεις, το βαθιά θαμμένο δίκιο τους; Ή τουλάχιστον τα ελαφρυντικά τους;
Για να γράψεις ένα μυθιστόρημα σαν το «Οτέλ Κονσταντίνιγιε» προϋποτίθεται απόλυτη διαύγεια. Και ηθική ραχοκοκαλιά. Προϋποτίθεται επίσης κέφι, μεράκι, οίστρος αστείρευτος. Πολλοί δημιουργοί, από μια ηλικία και ύστερα, συνειδητά ή ασυνείδητα, αρκούνται στο να επαναλαμβάνουν τον εαυτό τους. Ο Ζουλφί Λιβανελί επανεπινοεί, επανεφευρίσκει τον εαυτό του βιβλίο το βιβλίο. Για αυτό και παραμένει αενάως νέος.
Σε ευγνωμονώ, Ζουλφί Λιβανελί, για την αναγνωστική απόλαυση που μου χάρισες. Σηκώνω το αόρατο πλην κρυστάλλινο ποτήρι μου και πίνω άσπρο πάτο στην υγειά σου. Εύχομαι, μέσα από την καρδιά μου, πάντα τέτοια. Οι άνθρωποι –όπως το λες πολλές φορές στο «Οτέλ Κονσταντίνιγιε»– έρχονται και παρέρχονται για να δώσουν τη θέση τους στους επόμενους. Γίνονται αύρα, αεράκι που δροσίζει ή καίει. Βιβλία σαν τα δικά σου θα είναι πάντα εδώ.
Χ.Α. Χωμενίδης
